ص:2

ص:3

ص:4

نوشتار حاضر پژوهشی است درباره مسجد قبا که با هدف کاربست در برنامه های صدا و سیما فراهم گردیده است. با سپاس از پژوهشگر ارجمند، جناب آقای محمدسهیل بهرام نسب که در فراهم آمدن این اثر، ما را یاری داده است، آن را توشه راه برنامه سازان گران قدر صدا و سیما می سازیم.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

ص:6

در این پژوهش، نگارنده کوشیده است با پژوهشی در منابع معتبر تاریخی، مسجد قبا را به عنوان یکی از تاریخی ترین و مقدس ترین مسجدهای دوره اسلامی معرفی و شناسایی کند. این پژوهش، در ده فصل فراهم آمده است. در فصل اول، هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه و توقف ایشان در روستای قبا بررسی و در فصل دوم، روستای قبا به اجمال معرفی شده است. در فصل سوم، ماجرای استقبال ساکنان قبا از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و در فصل چهارم چگونگی ساخت مسجد قبا و سازندگان آن اشاره شده است. فصل پنجم نیز به بیان فضیلت مسجد قبا از جمله فضیلت آن در کلام وحی و عصمت اختصاص یافته است. در فصل ششم، به سیر تاریخی بنای این مسجد اشاره شده است. در فصل هفتم، بحثی درباره مسجد ضرار و در فصل هشتم نیز آسیب شناسی، عبرت ها و پیام های ساخت مسجد قبا و ویرانی مسجد ضرار مطرح شده است. فصل نهم، گزیده ادب فارسی را در قالب متون ادبی و اشعار به خود اختصاص داده است. فصل پایانی نیز به بخش با برنامه سازان اختصاص یافته است.

هر چند این موضوع، در خور پژوهش هایی گسترده است، ولی نگارنده امیدوار است این اثر تا حدودی مخاطبان را با این مسجد مقدّس آشنا کرده باشد. امید آنکه این پژوهش ناچیز، مورد رضایت خداوند متعال باشد.

ص:7

ص:8

تفلیسی در وجوه قرآن، «مدخل صدق» یکی از نام های مدینه است.(1)

ب) اگر او را یاری نکنید، خداوند او را یاری کرد، آن هنگام که کافران او را (از مکّه) بیرون کردند، در حالی که دومین نفر بود (یک نفر بیشتر همراه نداشت، در آن هنگام که آن دو در غار بودند و او به همراه خود می گفت: غم مخور، خدا با ماست. در این هنگام، خداوند، سکینه (و آرامشِ) خود را بر او فرستاد و با لشکرهایی که نمی دیدید، او را تقویت کرد و گفتار (و هدف) کافران را پایین قرار داد (و آنها را با شکست روبه رو کرد) و سخن خدا (و آیین او)، بالاتر (و پیروز) است و خداوند عزیز و حکیم است. (توبه: 4)

ج) (به خاطر بیاور) هنگامی را که کافران نقشه می کشیدند که تو را به زندان بیفکنند یا به قتل برسانند و یا (از مکّه) خارج سازند. آنها چاره می اندیشیدند (و نقشه می کشیدند) و خدا هم تدبیر می کرد و خداوند بهترین چاره جویان و تدبیر کنندگان است. (انفال: 30)

این آیه شریفه به جریان نقشه کشیدن کافران مکه برای زندانی کردن یا کشتن یا بیرون کردن پیامبر از مکه، اشاره دارد.

ص:9

را به روی خود انداخت.(1)

خوابیدن حضرت علی (ع) در بستر نبی صلی الله علیه و آله، نمونه برجسته ای از عشق آن بزرگ مرد تاریخ، نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. این جانبازی و فداکاری به قدری ارزش داشت که خداوند بزرگ در قرآن کریم، آن را جانبازی در راه به دست آوردن رضایت الهی نامید و این آیه را در شأن امیرمؤمنان علی (ع) نازل کرد:(2)

«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ؛ (بقره: 207)

بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.»

خوابیدن علی (ع) در بستر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و فداکاری ایشان نسبت به آن حضرت، یک فضیلت منحصر به فرد است که اعتراف به آن را نه تنها در کتاب های شیعه، که در کتاب های اهل سنت نیز می توان دید.(3)

فخر رازی در تفسیر کبیر خود ذیل این آیه می گوید: «این آیه درباره علی بن ابی طالب (ع) نازل شده است که در شب خروج رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکّه به غار ثور در بستر آن جناب خوابید. روایت کرده اند هنگامی که علی در بستر پیامبر خوابید، جبرئیل بالای سر حضرت ایستاده بود و میکائیل زیر پاهایش. جبرئیل ندا می کرد: «بَخّ بَخّ مَن مِثلُک یابنَ ابی طالب یُباهی اللّه ُ بِکَ الملائکةَ؛ آفرین آفرین، چه کسی مثل توست، ای علی بن ابی طالب، خداوند به تو نزد فرشتگان مباهات می کند.» این آیه در این

ص:10

زمان نازل شد».(1)

ص:11

قریشیان می پنداشتند که در این مدّت اندک، پیامبر نمی تواند از مکه خارج شود. ازاین رو، همه راه های مدینه را بستند. آنان افراد ماهری را برای شناسایی ردّ پا، به خدمت گرفتند. همچنین برای یابنده پناهگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، یکصد شتر جایزه تعیین کردند.(1)

ابو کُرز _ از قبیله خزاعه _ مأمور شد تا ردّ پای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را شناسایی کند.(2) ولی پس از شناسایی رد پای پیامبر، آن را دنبال کرد تا به محلّ همراه شدن ابوبکر با پیامبر رسید. آنان دریافتند که فرد دیگری نیز همراه ایشان است. پس از دنبال کردن ردّ پا، به غار ثور رسیدند، ولی عنکبوتی بر دهانه غار دیدند که تار تنیده و کبوتری در آنجا تخم گذارده است. با خود گفتند این غار متروکه است و کسی نمی تواند وارد آن شده باشد.(3)

ص:12

ص:13

ضمیمه ای برای مدینه به شمار می رود، آن را قبا _ یعنی منطقه متصل به مدینه _ نامیده اند.

ص:14

ص:15

ص:16

آن نماز بخواند. او می گفت که ممکن است گاهی سیل، میان من و مسجد فاصله بیاندازد. رسول خدا به منزل وی رفت و برای او مسجدی در خانه اش معین کرد که محل آن در شمال مسجد جمعه بوده است. بر اساس گفته عباسی، این مسجد در سال 1036 ه . ق هم بازسازی شد، ولی اکنون اثری از آن نیست. حفظ این محل، به عنوان محلی متبرّک، یکی از بهترین دلایل اعتقاد همه نسل های مسلمان است که از آغاز تا زمان یاد شده، به متبرّک بودن مکان هایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنها نماز می خواند، اعتقاد دارند.

ص:17

بنوانیف و مسجد التوبة اشاره کرد.

ص:18

مردمانی پاکیزه هستند.

بنا بر گفته علامه طبرسی، معنای دوستی خدا با اهل قبا، راضی بودن و دادن پاداش به آنهاست؛ چنان که هر مُحبّی نسبت به محبوب خود چنین می کند.(1)

ص:19

ص:20

زن و مرد برای استقبال بیرون آمدند. آنان در بالای حرّه،(1) به زیارت آن حضرت مشرّف شدند و به آن حضرت تهنیت و تحیّت گفتند. شمار مردان به 500 تن می رسید. بعضی زنان و کودکان تکرار می کردند: «جاء نبیّ اللّه جاء رسول اللّه » و به روایتی، دختران بنی النجار چنین می خواندند:

طَلَعَ البَدْرُ علینا مِنْ ثَنیّات الوَداع(2)

ماه درخشان بر ما طلوع کرداز ثنیات الوداع

وَجَبَ الشکرُ علیناما دعی للّه داعٍ

شکر آن بر ما واجب استاز خدا حاجتی نداریم

أیها المبعوث فیناجئتَ بِالأَمر المطاعِ

ای برانگیخته شده در بین مابه اطاعت فرمان خدا آمدی

جئتَ شَرَّفْتَ المدیِنةَمرحباً یا خیرَ داعٍ

آمدی و به مدینه شرافت بخشیدیمرحبا بر تو ای بهترین دعوت شده

و گروهی از همسایگان بنی نجّار چنین می سرودند:

نحن جوارٍ من بنی النّجار

و حَبَّذا محمدٌ من جار ما همسایگانی از بنی نجّار هستیم

و محمد صلی الله علیه و آله چه خوب همسایه ای است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرمود: «خدا دانا است، من شما را دوست دارم» و افسار مرکب خود را از جانب راست مدینه در محله قبا میان قوم بنی عمروبن عوف بگردانید.(3)

ص:21

سمهودی به نقل از طبرانی، این روایت را از جابر بن سمرة نقل می کند:

وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد، به یاران خود فرمود: به ما بپیوندید تا به اهل قبا سلام کنیم. پس به طرف اهل قبا آمدند و به ایشان سلام کردند و اهل قبا نیز به آنان مرحبا گفتند.(1)

نجفی از ابن قیم جوزی نقل کرده است:

مسلمانان با گفتن «اللّه اکبر» از قدوم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به شوق معنوی آمدند و به شیوه ای که در امکان اخلاصشان بود، او را احاطه و تمجید کردند تا اینکه این آیه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل گردید:

«اگر توبه کنید (به نفع شماست)؛ زیرا دل هایتان از حق منحرف گشته است و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید (به او نمی توانید زیانی برسانید)؛ زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان پس از آنها پشتیبان او هستند». (تحریم: 4)(2)

نخستین کلامی که مردم در مراسم استقبال، از آن حضرت شنیدند، این بود:

آشکارا سلام کنید و از طعام خود به دیگران بخورانید، صله رحم کنید و در شب، هنگامی که مردم در خوابند، نماز گزارید. پس به سلامت داخل بهشت شوید.(3)

ص:22

نهاد.(1)

ص:23

خانه سعد بن خیثمه و کلثوم بن هِدم، در سمت قبله مسجد قبا _ جنوب غربی _ قرار داشت که در حال حاضر، در داخل مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه مسجد در سال 1406 ه . ق، خانه سعد بن خیثمه به صورت مستقل وجود داشت و در مدّت چهارده قرن، زایران قبا، به آن خانه وارد می شدند و در آن نماز می گزاردند. در حال حاضر، این دو مسجد در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع شده اند.(1)

ص:24

شکاف و زخم ایجاد شده بود، به مدینه _ یعنی قبا _ رسید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وقتی از ورود علی (ع) به قبا با خبر شد، فرمود: علی (ع) را نزد من آورید. یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند: یا رسول اللّه، علی (ع) توان راه رفتن ندارد. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این جمله را شنید، خود را نزد علی (ع)رساند و او را در آغوش گرفت و از روی دل سوزی، به سبب مجروح شدن دو پای مبارک حضرت علی (ع) گریست. آن گاه از آب دهان مبارک خود بر دو پای مبارک حضرت علی (ع)کشید که به سبب آن، دو پای حضرت علی (ع)بهبودی کامل یافت، به گونه ای که آن حضرت تا پایان عمر هیچ گونه ناراحتی و دردی در ناحیه پا احساس نکرد.(1)

برخی تاریخ نگاران، روز ورود امیرالمؤمنین علی (ع) به قبا را 15 ربیع الاول ذکر کرده اند. ایشان پس از ورود به قبا، در منزل کلثوم بن هِدم مسکن گزیدند.(2)

ص:25

ص:26

قرارگاه اهل تسلیم قرار دهد تا به سان دیگر اهل کتاب و به دلیل نیاز روح انسان به دین، محلّی را دور از هر آرایش و غرور بشری، برای تجمّع روح های بلند و نیروهای معنوی مسلمانان ایجاد کند. این تصمیم مبتنی بر تقوای دینی، زمینه ساز بنای مسجدی در قبا گردید که اساس آن بر تقوا نهاده شده بود. آنچه از منابع به دست می آید این است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، بنیان گذار اصلی این مسجد شریف بود.(1)

خلیل ابراهیم می نویسد:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، سازنده مسجد قبا بود. آن حضرت هنگامی که از مکه به مدینه می رفت، به روستای قبا رسید و در آنجا به ساختن این مسجد اقدام کرد.(2)

ص:27

برخی تاریخ نگاران، عمّار یاسر را اولین سازنده مسجد در میان اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دانسته اند. باید گفت این سخن به معنای این نیست که مسجد قبا را عمار یاسر بنیان گذاری کرده باشد. چنان که بعضی تاریخ نگاران تصریح کرده اند، عمار یاسر افزون بر اینکه در بنای مسجد قبا بسیار تلاش کرد، نخستین کسی بود که پیشنهاد ساختن این مسجد را به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله داد. برخی دیگر، ساختن مسجد را به عمار یاسر نسبت داده اند.

ص:28

کنید».(1)

ص:29

آری، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این حادثه تاریخی، افزون بر پی ریزی ساختمان و معبد پرستش الهی، به گونه ای اخلاق الهی را نیز بنیان نهاد و به همگان درس فروتنی و نفی هرگونه تکبّر و منیّت داد. پیامبر با رفتار و اخلاق الهی خود به مسلمانان آموخت که در اجرای فرمان های الهی و به دست آوردن رضایت پروردگار و در همه صحنه ها، همه مسلمانان باید دوشادوش یکدیگر و مانند هم تلاش کنند و نباید مقام و مسائلی از این دست، زمینه به وجود آمدن تبعیض شود. در کتاب های تاریخی آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اندازه ای، خود را در ساختن مسجد به زحمت انداخت و چنان سنگ ها را حمل می کرد که اصحاب با نگرانی از ایشان می خواستند تا به کناری نشیند و فقط بر کار دیگران نظارت کند، ولی آن حضرت نمی پذیرفت و چنین زمزمه می کرد: «قد أفْلَحَ مَنْ یَعْمُرُ المساجدا یَقْرأ القرآن قائماً و قاعداً ... ؛ رستگار کسی است که مسجدها را بنا کند و در آن حال، نشسته و ایستاده قرآن بخواند. کسی که برای ساختن آن، خود را به تلاش می اندازد، با کسی که کناری نشسته و نظاره می کند تا مبادا خاک بر دامنش نشیند، مساوی نیستند.

عبداللّه بن رواحه، هنگام بنای مسجد قبا چنین می خواند: «قد اَفْلَح مَن یُعالج المساجدا؛ رستگار شد کسی که در ساختن مسجدها تلاش کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله تکرار می کرد: «المساجدا»

عبداللّه می خواند: «یقرأ القرآنَ قائماً و قاعداً؛ در حالی که نشسته و ایستاده، قرآن می خواند.» رسول خدا صلی الله علیه و آله تکرار می کرد: «و قاعداً.» عبد اللّه می خواند: «ولا یَبیتُ اللیلَ عنه راقداً؛ و شب را بیتوته نمی کند، در حالی که خوابیده باشد.» رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز تکرار می کرد: «و راقداً».(1)

ص:30

در میان اصحاب، شش نفر از یاران فداکار رسول خدا صلی الله علیه و آله از جمله، سلمان فارسی، مقداد بن أسود و عماربن یاسر، در ساختن این مسجد بیش از دیگران تلاش می کردند.(1)

برخی تاریخ نگاران از جمله طبرانی با توجه به سند موثق از شموس بنت نعمان چنین روایت کرده است که وی می گوید:

نظر کردم به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن زمان که ما را به نزول خود مشرَّف ساخت و تأسیس کرد مسجد قبا را و دیدم که سنگ را می گرفت و بر می داشت و از سنگینی، کمر مبارکش خم می شد و می دیدم سفیدی خاک را در شکم مبارکش و می دیدم که اصحاب می آمدند و می گفتند: پدر و مادر ما فدای تو باد، ما کفایت این کار می کنیم. تو را به این کار چه حاجت؟ و او نمی پذیرفت و کار می کرد تا آنکه این مسجد را بنیان نهاد.(2)

ص:31

که:

قد اَفْلَح مَنْ یَعْمَرُ المساجدا

یَقْرَأ القرآن قائماً و قاعداً(1) تلاش خود را در ساختن مسجد قبا، عامل رستگاری می دیدند و گویا با خود می گفتند هر خشت یا چوب یا سنگی که حمل می کنیم، ثوابی در نامه اعمالمان ثبت و گناهی از لوح خطاهایمان محو می شود. همین مصراع اول، موجی از نشاط و شوق را در میان اصحاب به پا می کرد. مصراع دوم نیز زمینه سازی برای ایجاد نشاط و روحیه پرهیزکاری و به دست آوردن خشنودی الهی بود؛ زیرا نام و یاد خدا، همواره در مؤمن برای انجام دادن کارهای الهی نشاط ایجاد می کند. نشاط در میان یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن چنان بالا گرفت که یکی از اصحاب چنین زمزمه می کرد:

لئن قَعَدْنا و النبیُّ یعملُ لذاک منّا العملُ المظلّلُ اگر ما بنشینیم و پیامبر کار کند همانا چنین عملی از سوی ما، عملی گمراهانه خواهد بود.

هنگامی که انسان ارزش کاری را درک کند و چنان نشاط و روحیه ای داشته باشد که بخواهد با همه وجود به آن کار تن دهد، هرگز نمی پسندد کار پیامبرش را آزرده سازد. ازاین رو، کوتاهی در انجام آن کار را گمراهی و گناه به شمار می آورد.

ص:32

تشریف آورد و دیوار مسجد را تا جایی که دیوار فعلی مسجد قبا قرار دارد، توسعه داد (؛ یعنی دیوار مسجد را در محلّی عقب تر از مکان قبلی بنا کرد و با این کار، مساحت مسجد توسعه یافت). پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این کار به همراه اصحاب سنگ ها را برای ساخت مسجد، حمل می کرد.(1)

ابن کثیر، تغییر قبله را در سال دوم هجری و پیش از جنگ بدر می داند و زمان آن را از قول مشهور چنین حکایت می کند: «تغییر قبله در 15 شعبان، در هجدهمین ماه پس از هجرت صورت گرفت.» همو می گوید: «عجیب این است که خبر تغییر قبله تا نماز صبح روز دوم به اهل قبا نرسیده بود».

وی در ادامه می گوید، در صحیحین از ابن عمر نقل شده است:

در حالی که مردم قبا در نماز صبح بودند، فردی به مسجد وارد شد و گفت: بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آیه ای نازل شده است که در آن از سوی خدا به ایشان دستور شده است به سوی کعبه نماز بخواند؛ پس شما هم به سوی کعبه نماز بخوانید. آن گاه مردم قبا که در جهت شام ایستاده بودند، روی به کعبه کردند.(2)

ص:33

ص:34

که بنیانش بر تقوا و خشنودی الهی بنا شده است.» در این آیه شریفه، افزون بر آنکه نفس تکرار مدح، از بالا بودن فضیلت این مسجد حکایت می کند، واژه «رضوان»، نشان از ستایشی ویژه دارد و آن اینکه مسجد قبا بنیان گذارانی داشته است که نیت و قصدی جز به دست آوردن خشنودی حضرت حق نداشته اند.

5. از مواردی که ستایش مسجد قبا را تأیید می کند، مقایسه این مسجد با مسجد ضرار است و این، خود، گونه ای برتری مسجد قبا را به اثبات می رساند. هر یک از این موارد، فضیلتی جداگانه برای مسجد قبا به شمار می رود.

6. در پایان باید گفت که تأکیدهای ادبی (لام تأکید، اسمیه بودن جمله، باب تفعیل (أسّس)) که در این آیه ها آمده است، همگی تأکید پروردگار بزرگ را در بیان فضیلت این مسجد مقدّس نشان می دهد.

ص:35

[همچنین] این مسجد غرفه مادر ابراهیم (فرزند رسول اللّه صلی الله علیه و آله ) بوده است... .(1)

3. عقبة بن خالد می گوید: از حضرت امام صادق (ع) پرسیدم: من به مساجدی که اطراف مدینه است می روم، از کدام یک از آنها آغاز کنم؟ حضرت فرمود:

ابتدا به مسجد قبا برو و در آن بسیار نماز بگذار؛ زیرا قبا، اولین مسجد در این منطقه است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آن نماز گزارده است... .(2)

4. سهل بن حُنیف روایت کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس در خانه خود وضو بگیرد، سپس به مسجد قبا برود و در آن مسجد نماز بخواند، ثواب یک عمره برای او نوشته می شود.(3)

5. زید بن أسلم می گوید: عایشه روایت کرده است که پدرش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند:

دو رکعت نماز کردن در مسجد قبا را بیشتر دوست دارم از اینکه دو مرتبه به بیت المقدس بروم. اگر مردم [قدر ]آنچه را در قباست، بدانند، هر آینه بر شترها سوار می شوند و به طرف آن می تازند.(4)

6 . ابی أمامة بن سهل از پدرش و او از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده است که:

هر کس وضویی نیکو بگیرد، سپس به مسجد قبا برود و در آن چهار رکعت نماز بخواند، ثوابی معادل یک عمره دارد.

همین روایت را طبرانی هم نقل کرده است، با این تفاوت که در پایان روایت، به جای «ثواب یک عمره»، این عبارت را نقل کرده است: «ثوابی معادل آزاد کردن یک

ص:36

بنده دارد.» همچنین این روایت را برخی با تغییر اندکی چنین آورده اند: «هر کس به مسجد قبا برود و در آن دو یا چهار رکعت نماز بخواند، ثواب یک عمره نصیبش می شود».(1)

7. ظُهَیْر بن رافع حارثی روایت کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس در مسجد قبا در روز دوشنبه نماز بخواند، در حالی برمی گردد که ثواب یک عمره نصیبش شده است.(2)

8 . در برخی روایت ها نقل شده است که: «هر کس در مساجد أربعه نماز بخواند، تمام گناهانش آمرزیده می شود.» ابن حبان، مساجد أربعه را چنین نام برده است: مسجد الحرام، مسجد مدینه، مسجد بیت المقدس، مسجد قبا.(3)

ص:37

نیست؛ زیرا قبا، نخستین مسجدی است که مسلمانان در آن آشکارا نماز جماعت را اقامه کردند.

اگرچه برخی روایت ها حکایت از این دارد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز معینی از هفته به این مسجد می آمد، ولی این بدین معنا نیست که حضرت به جز این روزها به مسجد قبا تشریف نمی آورد؛ زیرا در پاره ای از روایت ها نیز نقل شده است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در روزهای دیگر هم به مسجد قبا می آمد. از ابی سعید خدری نقل است که می گوید:

«ما با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روز دوشنبه به طرف قبا حرکت کردیم.» در برخی روایت ها نیز آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همیشه روز دوشنبه به قبا می آمد. افزون بر این، از جابربن عبداللّه نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هر سال صبح روز هفدهم ماه مبارک رمضان به قبا می آمد.(1)

باید گفت اگر چه این روایت ها از نظر روزهای حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسجد قبا با هم تناقض دارند، ولی این روایت ها قابل جمع است. می توان این گونه نتیجه گرفت که یک بار در هفته موضوعیت داشته است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هر روزی از هفته که فرصت می یافت، به مسجد قبا می رفت یا اینکه بگوییم رفتن به مسجد قبا در این روزها _ که در روایت ها آمده _ فضیلتی ویژه داشته است اگر چه فضیلت روزهای دیگر را نفی نمی کند.

ص:38

قبله هاست؛ چنان که قبله مسجدالنبی صلی الله علیه و آله نیز همین گونه است.» در نقل دیگری از سهل بن سعد و ابوسعید خدری نقل شده است که گفته اند: «هنگامی که قبله مسلمانان به طرف کعبه تغییر کرد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مسجد قبا آمد و دیوار مسجد قبا را تا محدوده فعلی عقب کشید (گسترش داد) و بنا کرد و سپس فرمود: جبرئیل جهت کعبه را به من نشان می دهد».(1)

ص:39

باید گفت بی شک، منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، مسجد قبا است؛ زیرا از سویی، قبیله عمروبن عوف در قبا ساکن بوده اند و از سوی دیگر، در بسیاری از کتاب های تاریخی و تفسیری، مصداق اصلی آیه یاد شده را مسجد قبا دانسته اند. دقت در بخش دیگری از آیه؛ یعنی عبارت «فیه رجال یحبون ان یتطهروا...» و روایت مشهوری که می گوید پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نزد اهل قبا رفت و پرسید: «شما در طهارت خود چه می کنید که خداوند شما را ستوده است؟» همچنین توجه به روایتی که عیسی بن عبداللّه از پدرش و او از جدش و او از علی بن ابی طالب (ع) نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «المسجد الذی اُسِّسَ علی التقوی من اول یوم هو مسجد قبا؛ مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده است، مسجد قباست»،(1) شاهدهای دیگری است که منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مسجد قبا بوده است. گفتنی است که علامه طباطبایی رحمه الله نیز در تفسیر المیزان ذیل این آیه، به طور قاطع از این نظر دفاع کرده است.

ص:40

مسجدهای دیگری ساخته شده بود.(1)

یکی از نویسندگان می نویسد: «مسجد قبا، اولین مسجد در اسلام نیست و پیش از آن، مسجدهای دیگری نیز در مدینه وجود داشته است، بلکه مسجد قبا، نخستین مسجدی است که به دست مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مهاجران و انصار برای عموم ساخته شد».(2)

پیش از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه منوره، به دست تازه مسلمانانی که در بیعت «عقبه اول و دوم» اسلام آوردند، مسجدهایی در سطح شهر ساخته شد و با تلاش مبلّغانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به این شهر فرستادند، بسیاری از مردم مدینه به اسلام گرویدند. در این هنگام، هر قبیله برای خود مسجدی ساخت که تعداد آنها پیش از ورود آن حضرت به مدینه، نه مسجد بود؛ از آن جمله است:

مسجد بنی غفار، مسجد بنی جُهَیْنه، مسجد بنی سلمه و مسجد بنی أسلم.(3)

در مقام جمع بندی باید گفت شواهدی وجود دارد که بر پایه آنها می توان در درستی این سخن که «مسجد قبا نخستین مسجد ساخته شده در اسلام است»، تردید کرد. در اینجا به برخی از شواهد اشاره می کنیم:

الف) از برخی روایت ها درباره مسجد قبا چنین بر می آید که این مسجد، اولین مسجد در اسلام نیست. برای مثال، روایت شده است که امام صادق (ع) در حدیثی خطاب به عقبة بن خالد می فرماید:

برای سرکشی و زیارت مسجدهای اطراف مدینه)، از مسجد قبا شروع کن و در آن بسیار نماز بگذار؛ زیرا مسجد قبا، اولین مسجد در این منطقه است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن نماز گزارده است... .(4)

ص:41

عبارت «اولین مسجد در این منطقه است...» دلالت بر این دارد که در این منطقه _ یعنی قبا _ پیش از مسجد قبا، مسجدهای دیگری نیز وجود داشته است.

ب) از سخنان برخی مفسّران و سیره نویسان چنین برمی آید که مسلمانان، پیش از هجرت به مدینه، در مکه مسجدهایی داشته اند. برای مثال، طبرسی صاحب مجمع البیان در تفسیر آیه 114 سوره مبارکه بقره می نویسد: «روایتی گویای آن است که این آیه درباره مسجدهای مسلمانان در مکّه نازل شده؛ مسجدهایی کهمشرکان قریش پس از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یارانش به مدینه آن را ویران کرده اند.(1)

ج) پیش از ساخته شدن مسجد قبا، نه مسجد در مدینه وجود داشته است.

د) برخی تاریخ نگاران در تشریح رخدادهای آغازین ورود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه، پس از بیان بنای مسجد قُبا گفته اند: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز جمعه از محلّه قبا حرکت کرد و نماز جمعه را در میان قبیله بنی سالم بن عوف و در مسجدی که در دل درّه را نوناء بود به جای آورد... .» از ظاهر این سخن چنین بر می آید که این مکان، از پیش مسجد بوده است.(2)

با توجه به آنچه گذشت، به سختی می توان پذیرفت که مسجد قبا، اولین مسجد در اسلام است. ازاین رو، بهتر است در مورد مسجد قبا، یکی از تعبیرهای زیر به کار رود: «مسجد قبا، نخستین مسجدی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آشکارا در آن نماز جماعت اقامه کرد»، «مسجد قبا نخستین مسجدی است که به دست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ساخته شد» یا «مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده در تاریخ هجری اسلام است».

ص:42

ص:43

یَتَطَهَّرُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ. (توبه: 108) صدق اللّه العظیم.

2. حدیث نبوی واقع در بالای محراب در دیوار قبله:

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : مَنْ تَطَهَّر فی بَیتِه ثُم أتی مسجدَ قُبا فصَلّی فیه رکعتین کان کأجر عمرة.(1)

ص:44

مسجد تغییر مکان داد. ابن زباله چنین روایت می کند که «رسول اکرم تا ستون سوم مسجد قبا که در حیاط است، نماز به جای آورد.» این ستون که قسمت بالایی آن با چوب کاری و نقش هایی گوناگون آراسته شده بود، در روایت های دیگر با عنوان ستون «المُخلَّقه» مشخص شده است. فیروزآبادی بدون هیچ تردیدی، محل نماز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسجد قبا را چنین می نگارد:

در حیاط مسجد پس از قبله، جایی شبیه محراب است، آنجا اولین محلّی است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله رکوع کرده است.

بنابراین، آنچه مسلّم است، محل سجده گاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از تغییر جهت قبله، در کنار ستون سوم که در آن ایام حدوداً در خارج شبستان بوده و بعدها «مُخلَّقه» گردیده، قرار داشته است.(1)

محراب کنونی مسجد که با کمال هنرمندی، گچبری و قسمت بالایی آن کاشی کاری شده است، از دستان چیره دست هنرمندانی حکایت می کند که چنین اثر بزرگی را آفریده اند. پژوهش ها نشان می دهد که حبیب بورقیبه _ رئیس جمهور تونس _ هنگام بازدید از مدینه، از هنرمندان تونسی خواست تا محراب مسجد قبارا به نقش های گچ بری بیارایند که پس از تصویب، تونسی ها این شاهکار هنری را آفریدند.(2)

ص:45

این منبر جای گزین منبر قبلی شد. ازاین رو، منبر سلطان قایتبای به مسجد قبا منتقل شده که هم اکنون در این مسجد موجود است.(1)

ص:46

فرسودگی و پوسیدگی های بنای مسجد نمایان شد و آن را در خطر فرو ریختن و خرابی قرار داد. در سال 435 ه . ق، ابویعلی حسینی آن را تعمیر و بازسازی کرد و از خود کتیبه ای به جای نهاد که بعدها با خاک برداری و تعمیر دوباره، به دست پژوهندگان افتاد. در سال 555 ه . ق، جمال الدین اصفهانی _ وزیر نبی زنکی و بانی بنای رباط العجم مدینه _ فرمان تجدید بنای آن را صادر کرد و بنای مسجد قبا دیگر بار، دوباره سازی شد.

سمهودی در وفاءالوفاء بأخبار دارالمصطفی می گوید:

با دیدن نقش های موجود در مسجد قبا پی برده ام که ناصر بن قلاوون در سال 733 ه . ق به تعمیر اساسی مسجد قبا پرداخته است.

در سال 840 ه . ق سقف مسجد به فرمان أشرف بُرسبای و به همّت ابن قاسم محلّی بازسازی و بعضی قسمت های آن تعمیر شد. در سال 877 ه . ق که هم زمان با اقامت نورالدین سمهودی در مدینه بود، مناره مسجد خراب شد که آن را به همراه دیگر قسمت های مسجد به فرمان أشرف قایتبای و به همت جناب خواجگی شمسی بن زمن، در سال 881 ه . ق بازسازی کردند. در دوران تسلّط عثمانی ها بر سرزمین حجاز، بنای مسجد قبا به وسیله زمام داران عثمانی، تعمیر و بازسازی گردید که آخرین تعمیر مسجد، در زمان سلطان محمود عثمانی و فرزندش، سلطان عبدالمجید عثمانی در طول سال های 1240 / 1245 ه . ق روی داد و به نظر می رسد به مساحت قدیمی آن چیزی افزوده نشده است. میرزا حسین فراهانی در سفرنامه «قفقاز _ عثمانی _ مکّه» که به سال های 1302 / 1303 ه . ق، صورت پذیرفته بود، مسجد قبا را زیارت و از بنای آن یاد کرده است که به ظاهر، مربوط به پس از پایان ترمیم های انجام یافته در زمان سلطان عبدالمجید عثمانی است. بنابراین، با توجه به این که می نویسد: «مسجد قبا مسجد کوچکی است که سقف ندارد و سه طرف آن خراب و یک طرف آن آباد است...»، معلوم می شود عثمانی ها تنها قسمت پیشین آن را

ص:47

بازسازی کرده بودند، ولی عقیده من آن است که گفته میرزا حسین فراهانی در این توصیف درست نیست و به اشتباه بنای مخروبه دیگری را قبا دانسته است؛ زیرا رفعت پاشا در مرآة الحرمین _ از مآخذ نادری که ما را در شناسایی بنای مسجد قبا، پس از آخرین ساخت و ساز آن در سال 1245 ه . ق یاری می دهد _ مسجد قبا را زیارت و آن را چنین توصیف کرده است:

شبستان های مسجد قبا بر 29 ستون استوار است و بنایی است محکم که برای استقامت دیوارهای آن از خارج جرز کاری شده است و سنگ نوشته ای معرّف آخرین تعمیر و ترمیم آن در سال 1245 ه . ق در قسمت بالایی در بزرگ کار گذارده بودند که تا امروز (1397 ه . ق) در جای خود برقرار است.

آخرین توسعه و ساخت و سازی که در بنای مسجد قبا صورت پذیرفت، در سال 1388 ه . ق به امر ملک فیصل عبدالعزیز بود. پس از بررسی و مطالعات هیئت اجرایی توسعه مسجد قبا که به ریاست ابن زیدان _ وکیل وزارة المواصلات دولت _ تشکیل شده بود، قرار شد بر اساس پیشنهاد ابراهیم بن علی عیاشی _ کارشناسی آثار مدینه _ از سوی ضلع شمالی به مساحت مسجد افزوده شود. طول این افزایش، از شرق به غرب مسجد 36 متر و عرض آن از جنوب به شمال 4 متر بوده است که در نتیجه، مجموع مساحت افزوده شده به بنای مسجد قبا به وسیله سعودی ها حدود 144 متر مربع است. منظور هیئت اجراییِ توسعه مسجد از انتخاب این مقدار افزایش مساحت، آن هم در قسمت شمالیِ مسجد، ایجاد فضای مخصوصی برای نماز و رفت و آمد زنان بود. ورودی قسمت زنانه مسجد (باب النساء) هم اکنون در ضلع شرقی شمالی مسجد قرار دارد. این توسعه که همراه با بازسازی دیگر قسمت های فرسوده مسجد صورت پذیرفت، مجموعه مساحت مسجد قبا را از 1276 متر مربع به 1420 متر مربع توسعه داد و به گفته یکی از کارشناسان اوقاف

ص:48

مدینه، مبلغ 800 هزار ریال سعودی هزینه داشته است.(1)

ص:49

گنجایش 20000 نمازگزار را دارد.(1)

ص:50

ص:51

می شود. خلاصه ماجرا به گونه ای که از تفسیرها و احادیث گوناگون برمی آید چنین است:

گروهی از منافقان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: به ما اجازه بدهید مسجدی در میان قبیله بنی سالم (نزدیک مسجد قبا) بسازیم تا افراد ناتوان و بیمار و پیرمردانِ از کار افتاده در آن نماز بگزارند. همچنین در شب های بارانی که گروهی از مردم توانایی آمدن به مسجد شما را ندارند، فریضه اسلامی خود را در آن انجام دهند. این پیشنهاد در زمانی بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عازم جنگ تبوک بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آنها اجازه داد، ولی آنها گفتند: آیا ممکن است شخصاً بیایید و در آن نماز بگزارید؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من فعلاً عازم سفرم و هنگام بازگشت از سفر به خواست خدا به آن مسجد می آیم و در آن نماز می گزارم. هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک بازگشت، همان ها نزد حضرت آمدند و گفتند: اکنون تقاضا داریم به مسجد ما بیایی و در آنجا نماز بگزاری و از خدا بخواهی ما را برکت دهد و این در حالی بود که هنوز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد دروازه مدینه نشده بود. در این هنگام، پیک وحی خدا نازل شد و آیات یاد شده را آورد و پرده از اسرار کار آنها برداشت و به دنبال آن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داد آن مسجد را آتش بزنند و بقایای آن را ویران کنند و جای آن را محل ریختن زباله های شهر قرار دهند.(1)

ص:52

آن نماز می گزاریم و دیگر به جماعت محمد صلی الله علیه و آله حاضر نمی شویم؛ آنها دوازده و بنا بر نقلی پانزده نفر بودند... پس مسجدی پهلوی مسجد قبا ساختند.(1)

دومین عامل این توطئه، تکبّری بود که در رفتار منافقان به چشم می خورد.

به گفته ابن علان مکی، هشام بن عروة از پدرش نقل می کند مکانی که در آن، مسجد قبا ساخته شد، زمانی ملکِ زنی بود که به او «لَیَّة» می گفتند. این زن الاغش را در این مکان می بست. وقتی سعد بن خیثمه در این زمین، مسجد قبا را ساخت، اهل مسجد ضرار گفتند: آیا در مکانی که «لَیَّة» الاغش را می بست، نماز بخوانیم؟ نه، به خدا سوگند، هرگز این کار را نخواهیم کرد، بلکه خودمان مسجدی را بنا می کنیم و در آن نماز می خوانیم تا هنگامی که ابوعامر بیاید و با او نماز جماعت بر پا کنیم.(2)

ص:53

درگذشت.(1)

ص:54

4. آخرین هدف آنها نیز این بود که برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود، کانونی بسازند تا در این پایگاه نفاق، برنامه های خود را عملی سازند. (و ارصاداً لمن حارَبَ اللّه و رسوله من قبل).

عجیب این است که تمام این اندیشه های پلید و شوم را در یک لباس زیبا و ظاهری فریبنده پیچیده بودند و حتی «سوگند یاد می کردند که ما جز نیکی قصد و نظر دیگری نداشتیم» (و لَیَخْلِفُنَّ اِنْ أردْنا إلاّ الْحُسْنی).(1)

علامه مجلسی در روایتی طولانی نقل می کند که بنای این مسجد و این واقعه به فتنه سامری در غیاب حضرت موسی (ع) و ابوعامر منافق نیز به گوساله سامری تشبیه شده است.(2) این روایت، از هدف اصلی منافقان؛ یعنی پی ریزی یک کودتای شوم در غیاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، پرده برمی دارد.

با قطع نظر از روایت، بررسی شرایط مدینه در زمانی که این مسجد بنا شد، گویای همین مطلب است. این مسجد در زمانی بنا شد که مسلمانان آماده اعزام به جنگ تبوک بودند. منافقان همگی از دستگیر شدن زودهنگام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یاران او به دست سپاه روم خبر می دادند. عبداللّه بن اُبیّ به هم دستان منافق خود می گفت:

«محمد می خواهد با رومیان جنگ کند، آن هم با این سختی گرما و در سرزمینی دور و در برابر سپاهی که توان جنگ با آن را ندارد. گویا محمد جنگ با رومیان را بازی پنداشته است... گویی هم اکنون می بینم که فردا اصحاب محمّد همگی اسیر شده و به طناب ها پیچیده اند».

به این ترتیب، می توان گفت که بنای این مسجد، درست مانند پی ریزی یک کودتا در غیاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در چنین شرایطی، افزون بر آنکه محمد بن مَسْلَمه یا سباع بن عرفُطه را به جانشینی خود در مدینه گماشته بود، علی (ع)

ص:55

را نیز در مدینه باقی گذارد و وی را به منزله هارون _ که در غیاب موسی (ع) جانشین او در میان بنی اسرائیل بود _ معرفی کرد.(1)

ص:56

رسیدند. در آن هنگام، امام جماعت ایشان، مجمع بن حارثه (جاریه) بود. عاصم می گوید: فراموش نمی کنم هنگامی را که آنها به ما نگاه می کردند، در حالی که گوش هایشان مانند گوش گرگ آویخته بود. ما مسجد را آتش زدیم و آتش گرفت و تنها کسی که باقی مانده بود و نگاه می کرد، زیدبن حارثة بن عامر بود و چون مسجد آتش گرفت، آن را ویران و با خاک یکسان کردیم و آنها پراکنده شدند.(1)

ص:57

را دوست دارد.» طهارت در اینجا معنای وسیعی دارد که هرگونه پاک سازی روحانی (از آثار شرک و گناه) و جسمانی (از آلودگی به کثافات و نجاسات) را شامل می شود.(1)

ج) قرآن کریم در تشبیهی زیبا، به روشنی، بی ثباتی و سستی عقیده منافقان و استحکام و بقای عقیده اهل ایمان و برنامه های آنان را روشن می کند. مؤمنان در عقیده به کسی می مانند که برای بنای یک ساختمان، زمین بسیار محکمی را انتخاب و آن را از شالوده، با مصالحی پردوام و مطمئن بنا می کند، ولی منافقان در عقیده مانند کسی هستند که ساختمان خود را بر لبه رودخانه ای می سازد که سیلاب، زیر آن را به کلی خالی کرده و هر آن، در معرض سقوط و ویرانی است. همان گونه که نفاق ظاهری محتوا ندارد، چنین ساختمانی نیز ظاهری بدون پایه و شالوده دارد. این ساختمان هر آن ممکن است فرو بریزد. مکتب اهل نفاق نیز هر لحظه ممکن است باطن خود را نمایان کند و به رسوایی بیانجامد. قرآن کریم می فرماید:

آیا کسی که بنای آن مسجد (قبا) را بر پایه تقوا و پرهیز از مخالفت فرمان خدا و جلب خشنودی او نهاده است بهتر است یا کسی که شالوده ساختمانش را بر لبه پرتگاه سستی در کنار دوزخ نهاده است، که به زودی در آتش جهنّم، سقوط خواهد کرد.

د) مؤمنان (اهل قبا) به سبب حقّانیت رفتار، گفتار و باورهایشان هرگز حالت تردید، سرگردانی و لجاجت در خود نمی بینند، ولی منافقان (اهل ضرار) به سبب نفاق و دورویی و باطل بودن رفتار، گفتار و باورهایشان چاره ای جز لجاجت ندارند. از این لجاجت در برابر حق، میوه های مرگ بار تردید و شک و حیرت و سرگردانی همیشگی به ثمر می نشیند.

«قرآن کریم در آخرین آیه از آیه های مسجد ضرار، به لجاجت و سرسختی

ص:58

منافقان اشاره می کند و می گوید آنها چنان در کار خود سرسختند و در نفاق، سرگردان و در تاریکی و ظلمت کفر، حیرانند که حتّی بنایی را که خودشان برپا کردند، همواره به عنوان یک عامل شک و تردید، در قلوب آنها می ماند، مگر اینکه دل های آنها قطعه قطعه شود (و بمیرند). آنها پیوسته در حالت حیرت و سرگردانی به سر می برند و این کانون نفاق و مسجد ضراری که برپا کرده بودند، به صورت یک عامل لجاجت و تردید در روح آنها همچنان باقی می ماند. اگرچه آن مسجد را پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بسوزاند و ویران کند، ولی گویی نقش آن از دل پر تردیدشان زایل نمی گردد».(1)

ص:59

ص:60

حضرت آیت اللّه العظمی بروجردی رحمه الله بنیان نهاد؛ کسی که در تقوا و اخلاص، زبانزد خاص و عام بود.

در برابر این مسجدها، مسجدهایی نیز بوده اند که به سبب الهی نبودن انگیزه بانیان آنها نه تنها برکتی نداشته اند و مدحی درباره آنها نرسیده است، بلکه مورد لعن واقع شده اند. ثقفی می نویسد:

در شهر کوفه، مساجدی مبارک و مساجدی لعنت شده وجود دارد. مساجد مبارک عبارتند از: مسجد غَنِی (که مرد مؤمنی آن را بنا کرده است)، مسجد جعفی، مسجد بنی ظفر (ابن ظفر) و مسجدالخمراء و مساجدی که مورد لعن واقع شده اند، عبارتند از: مسجد اشعث بن قیس، مسجد جریر بن عبداللّه بَجَلی، مسجدثقیف و مسجد سِماک که بر روی قبر یکی از فراعنه ساخته شده است.(1)

مرحوم کلینی و شیخ طوسی نیز در روایتی نقل کرده اند که «در شهر کوفه، چهار مسجد به خاطر خوشحالی از شهادت امام حسین (ع) تجدید بنا شد که عبارتند از: مسجد اَشْعث، مسجد جریر، مسجد سماک و مسجد شَبَث بن رِبْعی».(2)

بدیهی است مسجدهایی که مورد لعنت باشند و به سبب خوشحالی از شهادت فرزند رسول اللّه صلی الله علیه و آله تجدید بنا شوند و با انگیزه الهی ساخته نشده اند، مسجدهایی هستند که بانیان آنها با انگیزه های شیطانی آنها را ساخته اند.

در جامعه کنونی ما نیز که در امر مسجدسازی (و مدرسه سازی و مانند آن) بانیان و خیّرینی وجود دارند، باید فرهنگ باقیات الصالحات و نیت الهی داشتن به این بزرگواران آموزش داده شود تا از نیت هایی مانند: شهرت طلبی، خودنمایی،

ص:61

فریب افکار عمومی ضربه زدن به اسلام به دور باشند.

2. جلوگیری از تسلّط نااهلان بر مسجد

بی شک، بخش قابل توجهی از صلاح و فساد مسجد، به کسانی باز می گردد که مسجد را بنا می کنند و در آن نماز می گزارند و اداره امور آن را بر دوش می گیرند؛ یعنی کسانی که در عُرف، آنها را «اهل مسجد» می نامیم. اینان با رفتار صحیح خود می توانند فضای مسجد را به سوی خیر و صلاح هدایت کنند، چنان که با کردار ناپسند خود می توانند مسجد را به تباهی بکشند.

اگر برترین مسجدهای روی زمین را برشماریم، در آغاز باید از مسجدالحرام یاد کنیم. با این حال، این مسجد مقدس در دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زیر سلطه نا اهلان بود. ازاین رو، نمی توانست نقش مؤثّر خود را در زمینه های گوناگون ایفا کند. از نمازگزاردن پیامبر و یاران آن حضرت در این مکان مقدس جلوگیری می شد. کسی که آیه های روح بخش قرآن را در این مسجد با بانگ رسا تلاوت می کرد، مورد ضرب و شتم قرار می گرفت. وقتی مسجدالحرام با آن همه قداست و عظمت، در سایه نااهلیِ اهل آن به چنین سرنوشتی دچار شود، حال پیداست که با دیگر مسجدها چگونه برخورد می شود. پس صلاح و فساد مسجد، تا اندازه زیادی به اهل آن بستگی دارد.(1)

در زمان کنونی نیز برخی از برترین مسجدهای اسلام مانند: مسجدالأقصی در سیطره حاکمان ظلم و جور قرار گرفته است و مسلمانان تا حدود زیادی از برکت ها و آثار آن محروم مانده اند.(2)

با بیان ویژگی های کسانی که شایستگی اداره مسجدها را دارند، به روشنی می توان ویژگی های نااهلان را دریافت. مدیر شایسته مسجد کسی است که این

ص:62

ویژگی ها را دارا باشد: ایمان و تقوا، حُسن خلق، عدالت، امانت داری (تعهّد)، توانایی، حسن سابقه، صداقت و وفای به عهد، تسلّط بر نفس، دوراندیش بودن، متعادل و فروتن بودن و پیشگام بودن.(1)

با این بیان، اگر کسانی که مسجدها را اداره می کنند، افرادی بی تقوا، بدخلق، فاسق، خیانت کار در امانت و تعهد، ناتوان، دارای سوءسابقه یا دروغ گو و... باشند، می توانند پی آمدهای منفی فراوان در پی داشته باشند.

در جامعه امروزی، بیشتر نااهلان مسجدها، کسانی هستند که یا در امر تولیت، تقوای کافی ندارند و از تهمت، ضایع کردن حقوق مردم و بیت المال، دروغ گویی، غیبت، زورگویی، استبداد رأی و تکبّرورزی ابایی ندارند یا به دلیل بداخلاقی سبب رانده شدن بسیاری از جوانان از مسجد می شوند و یا به دلیل ناتوانی مدیریتی، با صرف حجم زیادی از بودجه مسجد و بیت المال به فعالیت هایی بس ناکارآمد و بی فایده یا کم فایده دست می زنند. ازاین رو، لازم است مردم و متولیان کانون ها و سازمان های امور مسجدها بر متولیان و مدیران مسجدها نظارت داشته باشند.

3. پرهیز از حسدورزی و رقابت ناصحیح در مسجدسازی

اگرچه در آیه های مسجد ضرار، حسادت به عنوان یکی از عوامل توطئه بیان نشده است، ولی بنا بر عقیده برخی مفسّران، آنچه در آغاز، انگیزه بانیان مسجد ضرار را تشکیل می داد، حسادت ورزیدن و حسّ رقابت ورزی آنان نسبت به قبیله «بنی عمروبن عوف» بود که مسجد قبا در محلّه آنان قرار داشت. بر اساس این سخن باید گفت انگیزه اهل ضرار، در آغاز، حسادت بوده، ولی با گذر زمان، اهدافِ به مراتب پلیدتری در آنها پدید آمد.

اساساً شدّت گرفتن و قوت یافتن انگیزه های پلید در انسان امری ممکن به شمار

ص:63

می رود. ازاین رو، اگر ساختن مسجد با انگیزه حسادت همراه باشد، بی تردید، اهداف شوم تری را در پی می آورد. در این گونه موارد، حسدورزی و رقابت ناصحیح، هر چه بیشتر نمایان می شود.(1) متأسفانه این گونه رقابت صحیح و حسدورزی در مسجدهای جامعه ما به شکل های گوناگونی به چشم می خورد:

الف) رقابت در ساختن مسجد

با کمال تأسف دیده می شود که در برخی موارد با انگیزه های رقابتی و در پوشش های گوناگون، چند مسجد در یک منطقه بنا می شود، بدون آنکه واقعاً نیازی به آنها باشد. این وضع ناگوار در روستاها و مناطق کم جمعیّت بیشتر دیده می شود. چنین مسجدهایی گاه نه تنها مایه هم بستگی مسلمانان نیستند، بلکه خود، عامل چنددستگی و جدایی مردمند، حال آنکه مسجد در یک منطقه بایستی پیونددهنده دل ها و میعاد هم بستگی آنها باشد. ازاین رو، جا دارد از ساختن مسجدهای گوناگون، چنانچه نیازی به آنها نیست، بپرهیزیم و به جای بنا کردن مسجدهایی که درهای آنها معمولاً بسته است، در آبادی و رونق مسجدهای موجود بکوشیم.(2) با این همه، باید گفت که نمی توان از مردم یک شهر و منطقه انتظار داشت همگی در یک مسجد حاضر شوند؛ زیرا بسیاری از دوستداران مسجد، به دلیل ناتوانی، پیری و...، نمی توانند مسافت زیادی را بپیمایند. پس آنچه باید مورد توجّه بانیان مساجد قرار گیرد، این است که با پرهیز از انگیزه های رقابتی، شرایط منطقه ای را بررسی کنند و چنانچه با توجّه به شرایط زمان و مکان و مردم ساکن در منطقه، نیازی به بنای مسجد جدید باشد، این عمل خداپسندانه را انجام دهند.(3)

ص:64

ب) رقابت های نادرست پس از ساختن مسجد

در پاره ای موارد، حتی پس از ساختن مسجد، رقابت هایی نادرست دیده شده است؛ رقابت در به دست آوردن مسئولیت های کلیدی یا جزئی مسجد مانند: ریاست هیئت امنا، عضویت در آن، مدیریت مالی مسجد، مدیریت امور فرهنگی، مدیریت کتاب خانه و نوارخانه و غیره که در برخی موارد با حسادت همراه است. به ویژه در زمینه اعضا و رئیس هیئت امنای برخی مسجدها، به دلیل این که افراد بی تقوا با استفاده از رقابت نادرست، به هیئت امنا راه یافته اند، چه بسا حتی در ایام دهه محرم، از دعوت روحانی برای بیان احکام دینی جلوگیری و مردم را از این موهبت معنوی محروم می کنند. در برخی موارد، ناسازگاری با امام جماعت مسجد شیوه ای است که با آن می کوشند ائمه جماعت را از مسجد طرد کنند. این مشکلات، همگی ناشی از وجود افرادی بی تقوا، بی لیاقت و ناتوانی است که تنها برای به دست آوردن شهرت و مقام و ارضای شهوت رقابت و حسد ورزی، به گونه ای عضو هیئت امنای مسجد شده اند.

رقابت هایی جزئی تر از این موارد نیز وجود دارد که به مسئولان مسجد محدود نمی شود، مانند: رقابت و چشم و هم چشمی در پرداخت کمک های نقدی و غیرنقدی به مسجد، رقابت و حسادت در ایستادن در صف اول نماز جماعت به ویژه در پشت سر یا سمت راست و چپ امام، رقابت در خواندن دعاها و قرآن در پشت بلندگو و... .

درمان این بیماری تنها در فرهنگ سازی و بیان نتایج اخروی اخلاص و هم دوستی و ایثار از سویی و تبیین زیان های اخروی ریا، سُمعه، حسد، تکبّر از سوی دیگر است که در این میان، ائمه جماعات و رسانه های گروهی نقشی بسیار اساسی دارند.

ص:65

4. استفاده از مذهب بر ضد مذهب

داستان مسجد ضرار، درسی برای همه مسلمانان در سراسر تاریخ است. گفتار خداوند و رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به روشنی نشان می دهد که مسلمانان هرگز نباید آن چنان ظاهربین باشند که تنها به چهره های حق به جانب بنگرند و از اهداف اصلی بی خبر بمانند. مسلمان واقعی کسی است که نفاق و منافق را در هر زمان، در هر مکان و در هر لباس و چهره بشناسد، حتی اگر در چهره دین و مذهب و در لباس طرفداری از قرآن و مسجد باشد. استفاده از مذهب بر ضدمذهب، پدیده نوظهوری نیست. باید گفت استعمارگران و منافقان، در هر اجتماعی برآنند تا از این راه، گرایش های مذهبی مردم را به مسیر دلخواهشان هدایت کنند. بدیهی است در محیطی مانند مدینه، آن هم در دوران پیامبر با آن نفوذ فوق العاده اسلام و قرآن، مبارزه آشکار بر ضد اسلام، ممکن نبود، بلکه باید «لا مذهبی» را در لفافه مذهب و باطل را در لباس حق بپیچند و عرضه کنند تا مردم ساده دل، جذب شوند و اندیشه های پلید آنها لباس عمل بپوشد، ولی مسلمان راستین هرگز فریب این گونه ظاهرسازی ها را نخواهد خورد. مسلمانان باید با دقّت در عوامل و گردانندگان این گونه برنامه ها و بررسی قرینه های دیگر، به ماهیّت اصلی این اندیشه ها پی ببرند و چهره باطنی افراد را پشت چهره ظاهری ببینند.

استفاده از مذهب بر ضد مذهب در تاریخ اسلام، پس از جریان مسجد ضرار نیز بارها مورد سوءاستفاده دشمنان اسلام قرار گرفته است، چنان که در زمان خلافت حضرت علی (ع) این سیاست شوم از سوی معاویه با قرار دادن قرآن ها بر نیزه ها و برافراشتن آنها به کار گرفته شد.

5. غافل نشدن از دشمنان داخلی هنگام جنگ با دشمنان خارجی

منافقان در آستانه جنگ تبوک از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درخواست کردند تا به طور رسمی، پایگاه (نفاق) آنان را بازگشایی کند، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، امام علی (ع) را در مدینه به

ص:66

جای خود گمارد و پس از بازگشت، مسجد ضرار را نابود کرد.(1)

6. سوء استفاده از نماز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دیگر بزرگان

6. سوء استفاده از نماز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دیگر بزرگان(2)

یکی از ابزارهایی که منافقان و دشمنان اسلام در طول تاریخ می کوشیدند از آن بهره برداری کنند، استفاده از تأیید سرشناسان دینی برای توجیه اعمال خود بوده است. در داستان مسجد ضرار، منافقان می دانستند که اگر حتی یک بار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مسجد آنها بیاید و در آن نماز بگزارد، آن مسجد در نظر همه مسلمانان، مسجدی تأیید شده و مقدّس به شمار خواهد رفت و به دنبال آن خواهند توانست در پوشش تقدس به دست آمده، نقشه های براندازی اسلام را رفته رفته اجرا کنند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که همه رفتار و گفتارش حکیمانه بود، این فرصت را به راحتی از آنها گرفت و اجازه نداد این مسجد نفاق فعال شود.

در جامعه امروزی ما نیز متأسفانه کسانی که در پی فریب افکار عمومی هستند و می خواهند به هر صورتی که شده، در چشم و دل مردم برای خود شهرت یا تقدّسی ایجاد کنند، می کوشند خود را به نوعی، با علما و مراجع و مسئولان دل سوز و انقلابی کشور مرتبط نشان دهند. ازاین رو، لازم است مسئولان نظام و دیگر شخصیت های علمی و معنوی، بدون توجه به واقعیت ها، کسی را تأیید یا ستایش نکنند، مگر کسانی که به حق، تخصّص، تعهد و تقوای کافی داشته باشند. در نگاهی جزئی تر می توان این مراقبت را به قشرهای دیگر نیز توصیه کرد. افراد معتمد یک محلّه، امام جماعت و هیئت امنای مسجد، پاسگاه منطقه، شهردار، فرماندار، اعضای شورای شهر، نمایندگان مجلس و...، همه و همه باید به این نکته توجه داشته باشند؛ زیرا هر یک از این قشرها بنا به نفوذ و مقبولیتی که در جامعه دارند،

ص:67

می توانند زمینه های شهرت و تأیید کسانی را فراهم آورند.

7. زیان باری شکستن یکپارچگی مسلمانان

در آیه شریفه، تفرقه افکنی و وحدت زدایی مؤمنان جامعه اسلامی در ردیف کفر آورده شده است. به همین سبب، می توان به میزان زیان بار بودن آن پی برد. همان گونه که ساختمان در صورت گسستگی و جدا شدن اجزای آن از هم بر اثر کوچک ترین لرزه یا توفانی، به ویرانه ای تبدیل خواهد شد، در جامعه اسلامی نیز بر اثر چنددستگی و تفرقه میان مؤمنان، بسیار آسیب پذیر خواهد بود و هرگز استواری و صلابت نخواهد داشت. بنابراین، ضروری است با فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صحیح نسبت به کسانی که خواسته یا ناخواسته، اسباب تفرقه را در نظام اسلامی فراهم می کنند، از پیش آمدن چنین معضل خطرناکی جلوگیری شود.

8. سوگند دروغ، شیوه منافقان(1)

این بخش از آیه، از یکی از خصلت های همیشگی منافقان پرده برداشته است. کسانی که در وجودشان، متاعی به نام صدق و راستی ندارند، برای پوشاندن این نقیصه و فریفتن مخاطب، دست به دامانِ سوگندهای دروغ می شوند. در داستان حضرت یوسف (ع) وقتی برادران یوسف نزد حضرت یعقوب (ع)آمدند، برای صادق جلوه دادن خود، با چهره ای حق به جانب، سوگندهایی دروغ یاد کردند. این خصلت تنها در موارد تاریخی نیست، بلکه هر کس که روحیه نفاق و دورویی و فریب کاری به خود بگیرد، چنین خصلتی را در خود خواهد یافت. ازاین رو، باید در صدق سوگند کسانی که برای هر چیز کوچک و بزرگی سوگندهای فراوان یاد می کنند و این عمل به شیوه همیشگی آنان تبدیل شده است، تأمل کرد.

ص:68

9. تبلیغات حق به جانب دشمن(1)

در شناسایی حق نباید به «عنوان» افراد، ادّعاها و زرق و برق تبلیغات آنها توجه شود، بلکه بنا به فرموده معصومین (ع) باید در هر مسئله ای، نخست حق را با توجه به دستورهای اسلام بشناسیم. آن گاه هر کس را که از آن پیروی می کند، اهل حق و صادق و هر کس را که خلاف آن عمل می کند، اهل باطل و دروغ گو بدانیم.

10. ممنوع بودن ضرر زدن در اسلام، با عنوان مسجد(2)

اگر مسجد که فعال ترین رسانه اطلاع رسانی دینی است، در منطقه ای جز زیان چیزی به بار نیاورد، بسته و ویران می شود، وضع دیگر رسانه های اطلاع رسان دینی روشن است. از یک مؤلّف و مبلّغ دینی گرفته تا بالاترین جایگاه های اطلاع رسانی دینی، اگر معیار صحیح اسلامی، ظرافت در تبلیغ، پرهیز از عوامل زیان آور، داشتن تخصص کافی دینی و اموری از این دست، در امر تبلیغ رعایت نشود، بایستی آن رسانه را بازسازی یا تعطیل کرد.

11. پرهیز از اقامه نماز در مسجد مخالفان اسلام(3)

با نگاهی دقیق تر می توان از این آیه نتیجه گرفت که در هر محل، مجتمع و پایگاهی که مخالفان اسلام آن را بنا نهاده یا در آن گرد هم می آیند، نباید حضور پیدا کرد. این محل و مجتمع، ممکن است مسجدی مانند ضرار، یا مکانی مانند: دارالندوه یا جلسه، همایش، یا گردهمایی برای پیشبرد اندیشه های باطل منافقان باشد. امروزه، این جلسه ها کم و بیش در برخی نقاط کشور، هر چند وقت یک بار به طور عمومی یا خصوصی برپا می شود که در آن، افرادی معلوم الحال برای سخنرانی و ترویج افکار غیراسلامی خود حضور می یابند و متأسفانه برخی جوانان ناآگاه نیز در این

ص:69

جلسه ها شرکت می کنند.

12. جدایی ناپذیری عبادت از سیاست(1)

حتی با نماز نباید باطلی را تقویت کرد. این درس، به نوعی تبیین علت برای درس یازدهم است؛ زیرا پی آمد و دستاورد حضور در اجتماع دشمنان اسلام را بیان می کند که عبارت است از تقویت، تأیید و به نوعی بازارگرمی برای مخالفان اسلام. اگر هیچ یک از مؤمنان و مردم جامعه اسلامی در گردهم آیی های آنان حاضر نشوند، در مدّت کوتاهی، تلاش های آنان بی نتیجه می ماند و هرگونه تجمعی از سوی آنان با بی رونقی و بی توجهی مردم روبه رو می شود.

13. الگوپذیری مسلمانان از پیامبر در وارد نشدن به مسجد ضرار(2)

به جز رهبر جامعه اسلامی، مردم در بسیاری از انتخاب ها و حرکت ها، به رفتار بزرگان جامعه می نگرند و به سبب اعتمادی که نسبت به آنان دارند، مانند آنها عمل می کنند. در این میان، نقش سلسله جلیله روحانیت بسیار حساس است.

14. علاقه به پاکی و کمال، خود، یک کمال است(3)

چنان که دوست داشتن پاکی و کمال و پیرو آن، دوست داشتن انسان های پاک و باکمال در دین اسلام ستوده شده است، دوست داشتن ناپاکی و گناه و در پی آن، ابراز محبت قلبی یا زبانی نسبت به انسان های ناپاک و گناه کار، نکوهش شده است. در جامعه امروزی که بسیاری از نیکی ها و انسان های نیک به طور مشخص از بدی ها و انسان های بد قابل تشخیص است، شایسته است فرهنگ اسلام در علاقه

ص:70

داشتن به خوبی ها و انسان های پاک و بی محبتی به بدی و بدها، در جامعه ترویج شود.

15. مسجد، زمینه پاکی از پلیدی ها

لازم است در تبلیغ مسجد در رسانه های گروهی، تنها به عملکرد ظاهری مسجد که انجام مراسم های دینی است، بسنده نشود، بلکه به نقش باطنی و معنوی آنکه آراستن روح و جان است، بیشتر توجه شود.

16. ارزش مکان ها، بسته به افرادی است که به آنجا رفت و آمد می کنند(1)

ارزش یک مسجد به نمازگزاران آن است، نه گنبد و گلدسته های آن. در یک نگاه کلی می توان از این آیه شریفه این درس را آموخت که در روی آوردن به افراد و مکان ها، نباید زیبایی های ظاهری، ملاک انتخاب باشد، بلکه مغز و محتوای درونی بایستی معیار گزینش قرار گیرد.

17. پاکان، محبوب خدایند.(2)

18. گاهی مسجد، بانیان خود را به قعر دوزخ می افکند.(3)

این وعده ای از سوی خدای بزرگ است و در انتظار هر کسی که بنایی را مخالف اسلام پی ریزی کند، خواهد بود.

ص:71

19. بنیاد باطل بر باد است.(1)

20. سوء استفاده از مراکز مذهبی و باورهای دینی مردم، ستم کاری است.(2)

21. بنیان های اعتقادی منافقان، سست و همراه با تردید است.(3)

22. هرچند بنای نفاق ریشه کن شود، ولی آثار نفاق که در دل ها ریشه دوانده، همچنان ماندگار است، تا مرگ منافق فرا رسد.(4)

23. منافقان، تشکیلات و پایگاه دارند.(5)

24. منافق، آرامش ندارد.(6)

25. خداوند از انگیزه منافقان در ساخت مسجد ضرار آگاه است.(7)

ص:72

ص:73

در نزدیک مدینه _ و اهل آن، چشم به راهِ پیامبر، در انتظار به سر می برند. قباییان پاک سیرت، هر روز از کاشانه خود بیرون می آیند و سوزش آفتاب را ساعت ها به بهای انتظار قدوم پیامبر معامله می کنند و سرانجام با چهره ای غبارآلود باز می گردند. این داد و ستد، پیشه هر روز آنان شده است، ولی امروز، روز آمدن پیامبر، دیگر ترجیع بند یأس تکرار نمی شود. رفته رفته خورشید خاتمیّت از افق قبا بیرون می آید و نور نبوت آرام آرام، اهالی دهکده قبا را در آغوش می کشد.

فردی از بالای بلندی، آمدن مردانی سفیدجامه را فریاد کرد. فریاد او به طنین شادی و شعف مردم پیوست و هیجان شور و شعور، همه منتظران را در برگرفت. آری، پیامبر خدا می آید. خاک قبا شادمان است که گام های مرد عصمت، امان عرشیان، رحمت عالمیان، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله را در آغوش می کشد و طلوع حق را فریاد می کند. اهل قبا سر از پا نمی شناسند. آنان به «مبارک باد» گام های پیامبر، لب به قصیده سرایی می گشایند و با واژه هایی از جنس نور و سرور، طنین شادی می پراکنند و آمدن مرادشان را «خوش آمد» می گویند. به قدمگاهش تواضع و خضوع می کنند و به سر سلامتی اش، اسپند انتظار، دود.

پیامبر و یارانش وارد قبا شدند. هر کس به التماس درخواست می کرد که پیامبر به او افتخار میزبانی دهد. سرانجام مدال میزبانی پیامبر را کلثوم بن هِدم _ مرد نابینایی که قلبی نورانی از تقوا داشت _ دریافت کرد. پیامبر در مدّتی که در قبا بود، بنیانی را بر شالوده تقوا پی ریزی کرد. نقشه ساختمانی این معدن تقوا از سوی جبرئیل؛ کارگرانش، افرادی چون علی، سلمان، مقداد و عمار بن یاسر؛ معمار آن، شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و هدف ساختن آن، تنها رسیدن به رضایت الهی بود. پیامبر مانند بقیه کار می کرد سنگ می برد و... . به هیچ وجه به جهت شأن و مقامش کم کاری نمی کرد. پیامبر هر کلوخی که برمی داشت، کاخی از تکبر و غرور را ویران می کرد و هر سنگی که در بنا می نهاد، قصری از تواضع و تعبّد می آفرید تا بلکه

ص:74

منافقان حاضر در آنجا، سر در گریبان عبرت فرو برند و به شیطان درون خویش نهیبی زنند. بنای تقوا به انجام رسید. روستای قبا از آن روز مسجدی با لقب تقوا داشت. دو رویان، این آفرینش را برنتابیدند و مسجدی غیر از آن ساختند. آن گاه به لابه، نزد پیامبر آمدند و همچو اشتر نزد او زانو زدند: ای پیامبر! مسجدی برای روز باران و ضرورت ساخته ایم. از احسان، گام در آن نِه و در آن نماز بگزار، ولی جبرئیل بر پیامبر نازل شد و نقشه شوم آنان را نقش بر آب کرد و پیامبر آن مسجد را «ضرار» نامید و به ویرانی آن دستور داد.(1)

ص:75

ثمر نشسته است و گاه، همه این مراحل را در مسجد پیموده است. ازاین رو، تاریخ نگاری مسجدها، بیان ویژگی های ساختمانی سرد و خاموش و بی روح نیست و بازخوانی سنگ قبرها به شمار نمی آید، بلکه بازنگری پیشینه عبادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی یک امت است و زنده کردن همه حماسه ها و شورها و شعورها و شعارها و حادثه ها و حادثه سازها.

اکنون در کنار شهر مدینه، قامت زیبا و رسای گلدسته های مسجد «قبا» سر بر آسمان لاجوردی می ساید و هر لحظه به ویژه در ایام حج، پذیرای هزاران مسلمان عاشقی است که در آن حضور می یابند و یاد و عطر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را می جویند. قبا، اولین مسجدی است که در (تاریخ هجری) اسلام ساخته شده است. مهندس این مسجد، جبرئیل امین؛ معمار آن، خاتم النبیین صلی الله علیه و آله و کارگران آن، افرادی چون علی (ع)، سلمان و مقداد بوده اند.(1)

ص:76

از ثمر افکنده به بَر گیسوان

در تَهِ هر نخل، همه زرع و کشت

چون نشود رشک زمین بهشت

هست در این عرصه مکان دگر

خوابگه ناقه خیر البشر

بئر اریس است مسمّی چو گل

هست در او خاتم ختم رُسُل

چشمه زرقاست که چرخ کبود

آمده پیشِ رهِ او در سجود

در صفت، قصر رفیع قُبا

کرده دلم پیرهن و جان قَبا

بئر رسول است کز آب حیات

لب به لب استاده چو جوی فرات

کعبه به صد جای ز شوق قُبا

ساخته پیراهن عزّت قَبا

هشت کرّت بهر نوافل قیام

چون رسی از ره سوی مسجد خرام

هر که به شنبه کند آنجا نزول

عمره بر آورد به قول رسول(1)

ص:77

ص:78

گفت پیغمبر که آری، لیک ما

بر سرِ راهیم و بر عزمِ غَزا

زین سفر چون باز گردم، آن گهان

سویِ آن مسجد روان گردم روان

دفعشان گفت و به سوی غزو تاخت

با دغایان از دغا نردی بباخت

چون بیامد از غزا، باز آمدند

چنگ اندر وعده ماضی زدند

گفت پیغمبر که آواز خدا

می رسد در گوش من همچون صدا

مُهر بر گوش شما بنهاد حق

تا به آوازِ خدا نارد سَبَق

نک صریح آوازِ حق می آیدم

همچو صاف از دُرد می پالایدم

همچنان که موسی از سوی درخت

بانگ حق بشنید کای مسعود بخت

از درخ_ت انّی انا اللّه می شنی_د

با کلام انوار می آمد پدید

چون پدید آمد که آن، مسجد نبود

خانه حیلت بُد و دام جهود

پس نبی فرمود کان را بر کَنند

ص:79

مطَرحه خاشاک و خاکستر کنند

صاحبِ مسجد چو مسجد، قلب بود

دانه ها بر دام ریزی نیست جود

گوشت کاندر شست تو ماهی رُباست

آن چنان لقمه، نی بخشش، نه سخاست

مسجد اهل قبا کان بُد جَماد

آنچه کُفوِ او نَبُد، راهش نداد

در جمادات این چنین حیفی نرفت

زد در آن ناکفو، امیر داد، نَفت

پس حقایق را که اصل اصل هاست

دان که آنجا فرق ها و فصل هاست

نه حیاتش چون حیات او بود

نه مماتش چون ممات او بود

گورِ او هرگز چو گورِ او مدان

خود چه گویم حالِ فرقِ آن جهان؟

بر مَحَک زن کار خود ای مردِ کار

تا نسازی مسجدِ اهل ضرار

بس در آن مسجدْ کُنان تَسخَر زدی

چون نظر کردی تو، خود زیشان بُدی(1)

ص:80

ص:81

اطلاع رسانی دینی آن است که مهم ترین وظیفه مسجد به شمار می رود. حدود 90 درصد مردم، اطلاعات دینی خود مانند: یادگیری احکام، عقاید و اخلاق را از حضور در مسجد به دست می آورند.

یافتن دوستان با تقوا، از دیگر فایده های حضور در مسجد است. از آنجا که مسجد، محل اجتماع خوبان است، هر کس که به این مکان رفت و آمد داشته باشد، ناگزیر، با مجموعه ای از خوبان در ارتباط خواهد بود و حضور مداوم سبب آشنایی با دیگران و یافتن دوستان با تقوا در این جایگاه مقدس است. از آنجا که بیشتر فسادهای اخلاقی افراد در جامعه از انس داشتن با دوستان ناشایست آغاز می شود، نقش مسجد در برطرف کردن این معضل بزرگ و فراگیر جامعه، قابل توجه است.

افزون بر آنچه گفته شد، مسجد، به عنوان پایگاه نشر فرمان های دینی، نقش بسیار زیادی در کاهش گناه و جرم در جامعه دارد. انسان هایی که در مسجد، با آموزه های دینی آشنا می شوند و به مرور زمان در مورد آنها به باور قلبی می رسند، ناهنجاری های موجود در جامعه را بر نمی تابند. زشتی خیانت و گناه، ناپاکی مال حرام، دزدی و ناپسند بودن فریب در امر داد و ستد از سویی و نیکویی فروتنی، زیبایی دستگیری مستمندان، ترغیب به دوری از دنیا پرستی و تحریک به داشتن زندگی به دور از تجمّلات از سوی دیگر، آموزه هایی اسلامی است که در مسجد به مردم نمازگزار تفهیم می شود. ازاین رو، به هر میزان که انس با مسجد در زندگی هر خانواده پر رنگ تر باشد، به همان میزان، گرایش آن خانواده به ارزش های دینی و اجتماعی افزایش خواهد یافت. در مقابل، به هر اندازه که با مسجد فاصله ایجاد شده باشد، به همان مقدار، دین گریزی و گرایش به مسائل ضددینی و ضداجتماعی قوّت خواهد گرفت. ازاین رو، نقش مسجد در تضمین سلامت دینی و اجتماعی جامعه، هرگز قابل انکار نیست و نخواهد بود و ضرورت دارد که سرمایه گذاری و برنامه ریزی های بسیار کارشناسی و روان شناختی برای جذب مردم به مسجدها انجام

ص:82

گیرد. به نظر می رسد اگر بخشی از بودجه ای که رسانه های گروهی به ویژه صدا و سیما در اموری مانند مبارزه با ناهنجارهای اجتماعی، راه های دور کردن جوانان از امور ضدارزشی و مانند آن صرف می شود، به تبلیغ و نشان دادن نقش و جایگاه واقعی مسجد در زندگی روزانه یک فرد مسلمان اختصاص داده شود، بی شک، در کاهش ناهنجاری های دینی و اجتماعی نقش مؤثری خواهد داشت.

ص:83

و بی روح است و نوآوری خاصی در آن وجود ندارد. این روند سبب عقب ماندن جاذبه و جذابیت مسجد در نظر بینندگان نسبت به دیگر برنامه های نو است.

دو _ متأسفانه زمان حضور در مسجد و نماز جماعت، بیشتر با زمان پخش برنامه های پربیننده تلویزیونی و گاه فیلم های سینمایی یا سریال هم زمان است. این مسئله سبب می شود تا کسانی که انگیزه ضعیفی برای رفتن به مسجد دارند، از تصمیم خود چشم پوشی کنند و به دیدن برنامه های رسانه مشغول شوند. این مسئله افزون بر اینکه مانع حضور مردم در مسجد می شود، کم رونق شدن نماز اول وقت در خانه را نیز در پی خواهد داشت.

ازاین رو، لازم است برای این مسئله چاره ای اندیشید. به نظر می رسد اگر پیش از اذان در گفتار مجریان برنامه ها، مطالبی با هدف ترغیب حضور در مسجد و نماز اول وقت بگنجانیم و پس از اذان نیز نماز جماعت را پخش کنیم، اثر فراوانی خواهد داشت.

3. نباید مسجد را تنها محلی برای نماز خواندن و عزاداری کردن و برگزاری ختم معرفی کرد، بلکه باید به عنوان محلّی برای آراستن روح و جان و پالایش آلودگی های روحی معرفی شود. به طور کلی، باید نسبت به نقش باطنی و معنوی مسجد بیشتر از نقش ظاهری آن توجه کنیم.

چهار _ جامعه از گروه های سنّی گوناگونی تشکیل شده است و تبلیغ امور دینی برای هر گروه سنّی، از لحاظ روان شناختی راهکارهایی مخصوص به آن گروه را می طلبد. پس ضروری است برنامه سازان مسجد در این امر، از دیدگاه راه گشای روان شناسان استفاده کنند و با نیازهای معنوی جوانان و راه های جذب آنان به مسجدها آشنا گردند.

پنج _ امروزه شرکت های تجاری برای موفقیّت پیام های بازرگانی مربوط به دستاوردهای خود، به شکلی ویژه و جدّی از روان شناسی تبلیغات کالا بهره می برند،

ص:84

ولی متأسفانه رسانه، در تبلیغات امور معنوی و دینی از جمله امر مسجد، به روان شناسی تبلیغات فکری به شکلی جدی نمی نگرد. همین امر سبب نارسایی برنامه های رسانه در این زمینه است. به نظر می رسد که برنامه سازان مسائل دینی رسانه باید از افرادی که در امر تبلیغ دین تخصص دارند، استفاده کنند.

شش _ جای بسی تأسف است که در برنامه های رسانه، میزگردهایی در زمینه شعر و موسیقی و مانند آن تهیه و پخش می شود، ولی در مورد مسجد و شیوه های جذب جوانان به مسجد و آثار و فضیلت رفت و آمد به مسجد و زیان های ترک مسجد و... این گونه تلاش ها وجود ندارد.

هفت _ باید گفت در رسانه، سمت و سوی ویژه ای برای ترویج گرایش به مسجد ارائه نمی شود و ما جز خبر و گزارش هایی درباره مسجد و مانند آن، چیزی نمی بینیم. همچنین به تولید برنامه های هنری و راهکارهای همراه کردن زندگی مردم با مسجد در رسانه اهمیتی داده نمی شود. برای مثال، در سریال ها و برنامه های پربیننده، مسجد هرگز نقش محوری ندارد. افزون بر این که در بیشتر سریال های پربیننده، اصلاً مسئله شرکت در مسجد وجود ندارد.

هشت _ نباید برای فرهنگ سازی جامعه، مراکزی که توانایی این امر را ندارند، جای مسجد _ که اصلی ترین و اصیل ترین جایگاه فرهنگ سازی است _ را بگیرند. فرهنگ سراها و مؤسسه های فرهنگی، نباید در رسانه به گونه ای تبلیغ شوند که در ذهن مردم، جایگاهی والاتر از مسجدها در فرهنگ سازی داشته باشند.

نه _ در غرب، سردمداران و دانشمندان غربی، فرهنگ های بومی خود را از طریق رسانه در فرهنگ مردم خود جا انداخته اند؛ مثلاً شب، رفتن به سینما؛ روز تعطیل، رفتن به استادیوم برای تماشای فوتبال؛ عصر، قدم زدن در پارک و... . متأسفانه ما در این امر موفقیّت چشم گیری نداشته ایم. رفتن به مسجد هنگام نماز، شرکت در نماز جمعه در روز جمعه، تلاوت قرآن پیش از خوابیدن و خواندن دعای

ص:85

عهد در صبح و...، اموری هستند که قابلیت قرار گرفتن در فرهنگ روزانه مردم را دارند. این از آن روست که دین اسلام برای تمام ساعت های شبانه روز، برنامه های مفید و گوناگون معنوی دارد.

ده _ در بخشی از فیلم های خارجی و حتی برخی برنامه های کودک خارجی، کلیسا به عنوان جایگاهی مقدّس نشان داده می شود که افراد خوب از آنجا حاجت می گیرند. کشیش ها توانسته اند کلیسا را این گونه در فیلم ها نشان دهند، ولی صدا و سیما بدون هیچ گونه سانسور، این برنامه ها را پخش می کند که ممکن است سبب ایجاد علاقه بینندگان نسبت به کلیسا شود.

یازده _ درباره مسجد و نقش آن در امور معنوی، برنامه ای مستقل و ثابت وجود ندارد.

دوازده _ در تبلیغ امر مسجد در فیلم ها، به تبلیغات مستقیم بسنده نشود؛ زیرا اگر چه تبلیغ مستقیم هم مؤثر است و باید به کار گرفته شود، ولی تبلیغات غیرمستقیم اثری چند برابر خواهد داشت.

سیزده _ برنامه های مربوط به مسجد، جایگاه واقعی مسجد را در زندگی بیان نمی کنند و مسجد آرمانی اسلامی در آنها نشان داده نمی شود.

چهارده _ گروه پژوهشی تخصصی در امر «وارد کردن مسائل دینی از جمله مسجد در زندگی روزانه افراد جامعه» وجود ندارد.

پانزده _ برنامه سازان امر مسجد با کارشناسان این امر ارتباط ندارند. بی شک، استفاده از دیدگاه و نظریه های این افراد، به بهبود برنامه های مسجد در رسانه کمک خواهد کرد.

شانزده _ برنامه های مربوط به مسجد در رسانه، بیشتر محدود به روزهای ویژه ای (مانند ماه مبارک رمضان، ماه محرم و مناسبت های مذهبی) است. این مسئله نشان می دهد که گویا مسجد تنها مخصوص چنین روزهایی است و تنها در این

ص:86

روزها باید با مسجد انس داشت و گویا در غیر از این روزها، مردم باید به مکان هایی غیر از مسجد مانند: پارک، سینما، فرهنگ سرا و... رفت و آمد داشته باشند.

هفده _ در فیلم ها و سریال هایی که از رسانه پخش می شود، مسئله نماز و رفتن به مسجد هرگز به عنوان رکن کاملاً اساسی و جاافتاده در زندگی روزانه نشان داده نمی شود. اگر هم در فیلمی، مسئله نماز و رفتن به مسجد جایگاهی داشته باشد، در قالب نماز خواندن و به مسجد رفتن انسان هایی سالخورده (پیر مردها یا پیرزن ها) است، ولی درباره جوان ها چنین چیزی کمتر دیده می شود.

هجده _ متأسفانه در فیلم ها و سریال های مربوط به مسجد، چهره ای که از اهل مسجد و مسجدی ها نشان داده می شود، چهره ای پسندیده نیست. در این فیلم ها، اهل مسجد و مسجدی ها به گونه ای معرفی می شوند که با نوع مردم تفاوت دارند. آنان را از نظر مالی یا تحصیلات علمی یا جثّه بدنی و زیبایی چهره و شیوه لباس پوشیدن و... افرادی عقب مانده از جامعه امروزی، نشان می دهند. این امر سبب شده است که در ذهن مردم، به مسجد رفتن و رفت و آمد داشتن با مسجدی ها نوعی تحقیر تلقی شود. همچنین سبب می شود که آنان بپندارند اگر کسی بخواهد اهل مسجد شود، باید ظاهرش مانند افرادی باشد که در فیلم ها نشان داده می شود، در حالی که هرگز این گونه نیست؛ زیرا مسجد به افراد ویژه ای تعلّق ندارد و همه مؤمنان و مسلمانان در بهره بردن از مسجد یکسان هستند. همچنین رفتن به مسجد هرگز برای کسی محدودیت ایجاد نمی کند. ازاین رو، لازم است رسانه در تغییر این شیوه و بدعت نادرست، تلاش خود را به کار گیرد. برای مثال، رسانه می تواند در فیلم یا سریالی، زندگی شخصیِ فردی را در لابه لای فیلم نمایش دهد که در عین داشتن همه کمال ها و گزینه های امروزه پسندِ مادی، اهل نماز است و با همه درگیری های شغلی و علمی، هنگام نماز، به شکلی بسیار عادی _ که نشان دهنده

ص:87

تقیّد همیشگی او به این امر است _ به مسجد می رود و نماز جماعت به جای می آورد. یا در مناسبت های مذهبی، جزو نیکوکاران مسجد است و به طور کلی، از هیچ گزینه مثبت دینی محروم نیست. باید توجه داشت که در انتخاب بازیگری که این نقش را بازی می کند، باید نهایت دقت صورت گیرد.

ص:88

ه) آثار عملی مسجد در تربیت افراد، در قالب فیلم یا برنامه های گوناگون تهیه و پخش شود.

و) در برنامه های ویژه خبر، مانند شبکه سوم سیما که هر شب گزارشی ویژه پخش می شود و نیز در برنامه هایی از این دست که بخشی به نام گزارش ویژه دارند، گاهی گزارشی زیبا از یک مسجد تاریخی ایران و جهان اسلام که هم به لحاظ زیبایی و هم فضیلت و سابقه تاریخی، جایگاهی ویژه دارند، تهیه شود. در این گزارش به شکلی کوتاه باید به تاریخچه، بیان فضیلت و ویژگی های جغرافیایی آن پرداخت.

ز) بیشتر کردن زمان پخش نماز بزرگان دینی (عالمان و مراجع تقلید) و مختص نکردن آن به ماه مبارک رمضان از شبکه های گوناگون سیما.

ح) در برنامه هایی که افراد برتر (المپیادی ها، هنرمندان، قهرمانان ورزشی و...) برای گفت و گو دعوت می شوند، درباره میزان حضور آنها در مسجد، توصیه آنها به حضور در مسجد و... سخن گفته شود؛ زیرا برخی مردم، الگوهای عملی خود را از این افراد می گیرند.

ط) تبلیغ عملی رفتن به مسجد، به این صورت که در برنامه زنده ای که در حال پخش است، هنگام رسیدن وقت نماز، مجری به داخل مسجدی برود، وضو بگیرد و در نماز جماعت شرکت کند. این مورد می تواند با حضور جمعیِ گروهی از مجریان و دست اندرکاران رسانه در برنامه ای زنده نیز شکل گیرد.

ی) بیان تاریخچه، فضیلت و ویژگی های مسجدهای مهم مکه و مدینه از سوی کارشناسان مکان های مذهبی. بهتر است محل مصاحبه نیز داخل همین مسجدها باشد. برخی افرادی که توانایی کافی در بیان ویژگی های این مسجدها دارند، عبارتند از: استاد رسول جعفریان، استاد علی اصغر قائدان و استاد تقی قرائتی.

ک) استفاده از درس ها و عبرت هایی که در این تحقیق به آنها اشاره شد. این

ص:89

بخش ها را می توان در برنامه هایی که مربوط به آسیب شناسی مسجد است، استفاده کرد.

ص:90

می توان پرسش هایی درباره اهمیت مسجد، طرح کرد.

8. تهیه برنامه ای ویژه با عنوان «هفته مسجد» یا «مسجد، خانه خدا» که روز آغاز آن روز ساخت مسجد قبا. می توان در این برنامه ها همه موضوع های مربوط به «مسجد و جامعه» را بیان کرد.

9. ضرورت دارد با کم کردن تبلیغ تجمّلات، به تبلیغ مسائل دینی و امور معنوی از جمله مسجد به طور مستقیم و غیرمستقیم و با ظرافت ویژه توجّه شود. برای مثال، تبلیغات مربوط به کلاس های حفظ و مفاهیم و تفسیر قرآن، جدیدترین کتاب های منتشر شده درباره مسجد و نماز، اعلام شرایط شرکت در مسابقه های دینی و...، بیشتر شود.

10. مستندسازی، درباره مکان های شروع هجرت، مسیر آن، روستای قبا، مساجد روستای قبا و ساختن مسجد النبی صلی الله علیه و آله و... برنامه دیگری است که می توان به آن پرداخت.

11. درباره اهل قبا و ساخت مسجد قبا و اهل ضرار و ساخت مسجد ضرار و عاقبت مسجد ضرار می توان نمایش تهیه کرد. باید گفت که هرگز نباید در تهیه این نمایش ها حدود شرعی فراموش شود. برای مثال، شرکت خانم ها در صحنه تئاتر (مگر برای مشارکت در ساخت مسجد قبا، آن هم با رعایت تمام مسائل شرعی) و پخش موسیقی هنگام ساخت مسجد، بی احترامی نسبت به مسجد و یاران پیامبر خواهد بود. متأسفانه در تئاترهایی که امروزه اجرا می شود، به حدود شرعی چندان اعتنایی نمی شود.

12. در برنامه های معماری و هنری می توان به سراغ مسجد قبا و دیگر مسجدهای تاریخی اسلام، مانند: مسجد النبی، مسجد الحرام، مسجد کوفه، مسجد سهله و... رفت و به تحلیل هنر معماری در آنها پرداخت.

13. تهیه و پخش میزگردهایی درباره مسجد ضروری است.

ص:91

14. در شبکه های گوناگون می توان در زمان هایی که با موضوع مسجد و نماز تناسب دارد، یا بخش زیرنویس، مطالبی درباره فضیلت های مسجد قبا، فضیلت حضور در مسجد و آثار انس با مسجد بیان کرد.

15. در برنامه های مربوط به خانواده مانند: سیمای خانواده، تصویر زندگی، قرآن و زندگی، طعم زندگی و حتی برنامه های مربوط به سلامتی جامعه، مانند: سلامت باشید و... (البته در بخش درمان مسائل روحی)، می توان موضوع های دینی و معنوی مانند انس با مسجد را مطرح کرد و با ذکر آثار فراوان رفت و آمد به مسجد، مسجد را عاملی مهم در ثبات روحی برشمرد.

16. در برنامه های مربوط به شعر فارسی، می توان شعرهای مربوط به امور دینی و معنوی مانند مسجد را تحلیل کرد.

17. در اخبار فرهنگی هنری، می توان به سراغ مسجدهای تاریخی اسلام رفت و از آنها درباره معماری و هنرهای تزیینی، خبر تهیه کرد. همچنین می توان دگرگونی های جدید بنایی این مسجدها را در زمان های گوناگون به اطلاع مخاطبان رساند.

ص:92

ساخت مسجد قبا جنگ با دشمنان اسلام ساخت مسجدجمعه

4. در ساختن مسجد قبا، چه کسی از همه بیشتر زحمت می کشید؟

عمار بن یاسر حضرت سلمان مقداد

5. نقشه ساختمانی مسجد قبا را چه کسی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله داد؟

جبرئیل امین حضرت سلمان ابوذر

6. آیه شریفه «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ...» درباره چه مسجدی نازل شده است؟

مسجد النبی مسجد الحرام مسجد قبا

7. در ساخت مسجد قبا چه کسانی شرکت داشتند؟

مردان و جوانان مردان و زنان مردان

8. پس از تغییر قبله، چه کسی مسجد قبا را بازسازی کرد؟

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت علی (ع) امام حسن (ع)

9. خداوند در قرآن کریم با ستایش مسجد قبا، چه کسانی را ستوده است؟

اهل روستای قبا اهل مکه اهل مدینه

10. پیامبر دستور آتش زدن و ویران کردن کدام مسجد را صادر کرد؟

مسجد ضرار مسجد سماک مسجد جریر

11. بنیانگذار مسجد ضرار چه کسی بود؟

ابو عامر راهب ابوسفیان مشرکان مکه

12. از داستان آتش زدن مسجد ضرار چه درسی می توان گرفت؟

ابراز دوستی با مخالفان اسلام سخت گیری نکردن بر منافقان

ویران کردن بنیان های نفاق

13. دو رکعت نماز خواندن در کدام مسجد ثواب یک عمره را دارد؟

مسجد قبا مسجد کوفه مسجد الحرام

ص:93

ص:94

ص:95

ص:96

الثانیة، 1407 ه . ق / 1987 م.

16. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول از دوره جدید، 1373.

17. دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر، السیرة النبویّة، تحقیق: محمّد المعتصم باللّه بغدادی، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعه الثانیة، 1420 ه . ق / 1999 م.

18. رازی، محمد، تفسیر الفخر رّازی المشتهر بالتفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، لبنان، بیروت، دارالفکر، 1415 ه . ق / 1995 م.

19. رفاعی، صالح بن حامد بن سعید، الاحادیث الواردة فی فضائل المدینة، المدینة النبویّة، دار الخضیری، الطبعة الثالثة، 1418ه . ق.

20. رغد عاملی، یوسف، معالم مکه و المدینة بین الماضی و الحاضر، بیروت، دارالمرتضی، 1997 م.

21. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیّت، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیّه قم، چاپ چهاردهم، 1377.

22. ____________________، فروغ ولایت، تاریخ تحلیلی زندگانی امیر مؤمنان علی (ع)، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ سوم، 1379.

23. سمهودی المدنی، ابوالحسن بن عبداللّه، خلاصة الوفاء بأخبار دارالمصطفی، قاهرة، دار احیاء الکتب العربیة، 1367ه . ق.

24. سهیلی، عبدالرحمان، الروض الأُنف فی شرح السیرة النبویّة لابن هشام، تحقیق: عبدالرحمان وکیل، لبنان _ بیروت، دار احیاءالتراث العربی، الطبعة الاولی، 1412 ه . ق / 1992 م.

25. شیبانی، ابو الحسن علی بن ابی الکرم (ابن کثیر)، الکامل فی التاریخ، لبنان، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، الطبعة الرابعة عشر،1414 ه . ق / 1994 م.

26. صالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرّشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق و تعلیق: عادل احمد عبد الموجود، علی محمد معوّض، لبنان، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الاولی، 1414 ه . ق / 1993 م.

27. طبرسی، شیخ ابوعلی فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهُدی، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، الطبعة الاولی، بی تا.

28. ____________________، تفسیر جوامع الجامع، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1422ه . ق.

ص:97

29. ____________________، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، لبنان، بیروت، دار احیا التراث العربی، الطبعة الاولْی، 1412ه . ق / 1992 م.

30. طباطبایی، سیّد محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.

31. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، بی جا، دار الکتب الاسلامیة، 1365.

32. طباطبایی بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعة، نشر الصحف، قم، 1415ه . ق.

33. عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله، لبنان، بیروت، دارالهادی، الطبعة الرابعة، 1415ه . ق / 1995 م.

34. عبد الغنی، محمد الیاس، المساجد الأثریة فی المدینة النبویّة، مدینه، مطابع الرشید، الطبعة الاولی، 1418 ه . ق / 1998 م.

35. قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منّوره، قم، نشر مشعر، چاپ دوم، 1374.

36. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، نشر مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ پنجم، 1374.

37. قمّی، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه، کامل الزّیارات، تحقیق: شیخ جواد قیّومی، مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعة الاولی،1417 ه . ق.

38. کراره، عباس، الدین و تاریخ الحرمین الشریفین، مصر، دار مصر، الطبعة الرابعة، 1387 ه . ق / 1968 م.

39. کلینی رازی، ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، بی جا، دارالکتب الاسلامیة، 1365.

40. لسان الملک سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ، زندگانی پیامبر، به اهتمام: جمشید کیان فر، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول،1380.

41. لمعی مصطفی، صالح، مدینه منوره، ترجمه: صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1373.

42. موسوی همدانی، سید محمد باقر، علی (ع) در کتب اهل سنّت، تهران، انتشارات واژه آرا، چاپ اول، 1380.

43. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، لبنان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعة

ص:98

الثالثة، 1403 ه . ق / 1983 م.

44. مکی صدیقی، محمد بن علی بن علان، حُسن النبأ فی فضل مسجد قبا، تحقیق: مرزوق علی ابراهیم، ریاض، دار الشریف، الطبعه الاولْی، 1418 ه . ق.

45. معافری، ابو محمد عبد الملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود.

46. نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، قم، چاپ خانه نهضت، چاپ دوم، 1376.

47. الکتب السّتة، باشراف: صالح بن عبد العزیز محمد بن ابراهیم آل شیخ، دار السّلام للنشر و التوزیع، الطبعة الثالثة، محرم 1421 ه . ق.

نشریات

1. ماهنامه کوثر، شماره 19.

2. مجله مکتب اسلام، شماره 6، شهریور 1381.